Тимер юл (повесть)

Тимер юл

(Б.Житковның «Мин нәрсәләр күрдем» исемле әсәреннән тәрҗемә)

Вокзал

Мин тимер юлны менә мондыйдыр дип уйлый идем: ул үзе урам төсле, ә аңа туфрак та, такта да түгел, плитә-дәге төсле тип-тигез тимер җәелгәндер дип күз алдына китерә идем. Әгәр инде вагоннан егылып төштеңме, эшең харап, тимергә бәрелеп, берәр җиреңне бик нык авырттырасың йә бөтенләй үләсең. Менә шуңар күрә дә шул, егылып төшеп кала күрмә, диләр. Вокзалны да мин әлегә кадәр һичбер күргәнем юк иде.

Вокзал ул гади бер зур йорт икән. Өстендә сәгате дә бар. Шәһәрдәге иң дөрес сәгать шушы, дигән була әти. Сәгатьнең стрелкалары шундый зур, әти әйтә, кайвакыт анда кошлар да килеп кунгалыйлар, ди. Ул сәгать үзе пыяладан эшләнгән. Аның артына ут яндыралар. Без вокзалга кич кенә килеп җиттек, ә сәгатьнең бөтен цифрлары ялт итеп күренеп торалар иде.

Вокзалның капка шикелле өч ишеге бар. Аның тирәсендә халык, халык... Кайсы керә, кайсы чыга. Анда сандыклар, чемоданнар күтәргән абыйлар. Зур-зур төенчекләр тоткан апалар ашыга-ашыга эчкә кереп китәләр. Без килеп җитүгә, ак алъяпкыч япкан ниндидер бер абый йөгереп килде дә безнең әйберләрне эләктереп тә алды. Мин «ай!» дип кычкырырга теләгән идем дә, әтинең:

— Носильщик, безгә Москвага бара торган поезд кирәк, сигезенче вагон, — дип әйтүен ишеткәч, тукталып калдым.

Носильщик безнең чемоданнарны тотты да туп-туры ишеккә таба ашыга-ашыга китте. Кулына корзинка тоткан әни, аның артыннан өлгерә алмагач, йөгерергә кереште. Безнең ул корзинкада колбаса, алмалар бар, мин үз күзем белән күрдем, әни анда конфетлар да салды. Халык шундый күп иде, мин бервакыт әнине дә, носильщикны да югалттым. Ишектән кергәч, баскыч буйлап өске катка күтәрелдек һәм кинәт зур, бик зур бер бүлмәгә килеп кердек. Бүлмәнең идәне таш, тип-тигез, ә бер малай да түшәменә тидерерлек итеп таш ыргыта алмас, шундый биек. Һәр урынында түгәрәк фонарьлар яна. Бик якты һәм бик күңелле бу бүлмәдә. Бар әйбер ялтырый, түшәмгә тиярлек булып, яшел кисмәкләрдә зур-зур агачлар үсеп утыралар. Бу агачларның ботаклары юк, бары тик очларында тешле-тешле яфраклары бар. Тагын анда ялтырап тора торган кып-кызыл шкафлар да бар. Әти минем белән туп-туры шул шкаф янына килде, кесәсеннән тыгылып акча алды һәм шкафтагы бер тишеккә шул акчасын салып та җибәрде, ә ул арада аскы тишектән ак билет сикереп чыкты. Мин тагын:

— Ни өчен? — дип сорадым. Әти:

— Бу — касса-автомат. Бу билетны алмасаң, сезне озатырга поезд янына кертмиләр, — диде.

Платформа нинди була

Әти мине җитәкләде дә, чемоданнарын, төенчекләрен күтәреп, бар халык агылган якка таба алып китте. Әни белән носильщик кайда икән дип караштыргаласам да, мин ал арны күрә алмадым. Без бер ишектән кердек, әтинең билетын алдылар да:

— Узыгыз, гражданин, — диделәр.

Мин, бер урамга чыктык, ахры, дип уйлаган идем, аның түбәсе пыяла икән. Менә шуны инде вокзал дип атыйлар. Монда вагоннар кыр казлары төсле тезелешеп торалар. Алар бер-беренә беркетеләләр. Менә шул поезд инде. Ә иң алда паровоз тора. Вагоннар буйлап озын идән сузыла.

Әти:

— Әнә әниең носильщик белән платформада басып тора, — диде.

Шул озын идән платформа икән инде. Без тагын алга-рак киттек.

Арттан кинәт: - Сакланыгыз, сакланыгыз! — дигән тавыш ишетелде.

Без әйләнеп карадык. Мин кечкенә генә тәгәрмәчле тәбәнәк арбаның артыбыздан килүен күрдем. Аңа бер кеше баскан, ә арба борып җибәргән кебек үзе бара. Әни белән носильщик турысына җиткәч, арба туктады. Анда инде ниндидер чемоданнар яталар иде. Носильщик тиз генә безнең әйберләрне дә шулар өстенә куйды. Шул ара без дә килеп җиттек. Әти:

— Онытмадыгызмы? Сигезенче вагон, — диде.

Ә үзе һаман мине җитәкләп торды. Носильщик әтигә карады да, көлемсерәп:

— Кечкенә егетне дә утыртып җибәрергә була бит, — ди. Мине күтәреп алды да арбадагы ниндидер бер төенчек өстенә утыртты.

Әни:

— Нинди юләрлек ул тагын, бала егылып төшәр бит! — дип, безнең арттан йөгерде.

Мин әни безне куып җитәр дә мине арбадан төшерер инде дип курыктым. Ә арбада басып торучы абый:

— Сакланыгыз, сакланыгыз! — дип кычкырып кына барды.

Арба шундый кызу бара, әни аны ничек куып җитә алсын соң!

Без вагоннар ягыннан узып киттек. Аннары арба туктады. Шул арада носильщик, аның артыннан әти килеп җитте һәм мине арбадан төшерде.

Вагонның баш-башларында ишекләр бар. Аңа басып менәргә кечкенә генә баскычлар эшләнгән, крыльцо шикелле үк. Ишек буенда кулына фонарь тоткан күзлекле бер абый басып тора. Аның өстендә хәрби кешеләр киемендәге төсле ялтыравыклы төймәле куртка.

Әни аңа:

— Кондуктор, минем билетым менә, — диде. Кондуктор фонарь яктысында билетны карады.

Мин ничек югалдым

Платформа ягына таба күз салсам, бер апа килә. Үзе чылбыр белән эт тоткан, ә эте чем-кара, йоннары бөдрәләнеп тора. Этнең башында кызларныкы төсле бант та бар. Этнең бары яртысы гына бөдрә йонлы, ә калган яртысы шома, койрыгы пумала шикелле.

Мин:

— Ни өчен бантик такканнар? — дидем дә эт артыннан киттем. Бик әз генә, инә буе кадәр генә киткән идем, кемнеңдер кинәт:

— Әй, сакланыгыз, сакланыгыз! — дип кычкыруын ишеттем.

Безнең носильщик түгел, ә башкасы чемоданнар төягән тачкасын туп-туры минем өскә таба этеп килә. Таптатып үтмәсен дип, мин тиз генә бер читкә йөгердем.

Ул ара каяндыр бик күп кешеләр килеп чыктылар, мине этә-төртә бөтенләй бер читкә үк чыгардылар. Мин әниемне эзләргә йөгердем. Вагоннар барысы да безнеке төслеләр. Мин еларга тотындым. Шул вакыт куркынычлы тавыш бөтен вокзалны яңгыратты:

— Поезд китә... — Тагын нәрсәләрдер әйтте. Шундый каты итеп, шундый куркынычлы итеп, әйтерсең бер великан сөйли.

Мин тагын да ныграк еларга тотындым. Хәзер менә поезд китә, әни дә аның белән китәр. Кинәт яшел фуражкалы хәрби бер абый килеп чыкты да:

— Әйдә, без хәзер әниеңне эзләп табарбыз, — диде. Кәм мине платформа буйлап бик тиз алып китте, аннары кулына күтәрде.

Мин:

— Мине күтәрмәгез, минем әнием кайда? Мин әни янына барырга телим! — дип кычкырдым.

Ә ул:

— Син елама, әниең хәзер килеп җитәр, — диде. Мине бер бүлмәгә алып керде. Бүлмәдә ниндидер апалар бар. Аларның кулларында кечкенә-кечкенә малайлар, кызлар... Кайберләре уенчык атлар белән уйныйлар. Әни анда юк. Хәрби кеше мине диван өстенә утыртты, шулчак миңа бер апа йөгереп килде дә:

— Нәрсә бар, нәрсә? Адаштыңмыни, малай? Елама. Син ни исемле? Син кем соң? — диде.

Мин:

— Мин — Никнигә, ә чын исемем Алеша, — дидем. Хәрби кеше шул вакыт йөгереп бүлмәдән чыгып китте. Апа:

— Син елама, хәзер әниең килер. Әнә кара әле безнең нинди яхшы атыбыз бар, — диде.

Мин ничек табылдым

Мин баягы великанның бөтен вокзалны яңгыратып сөйләвен тагын ишеттем:

— Башына ак матрос шапочка, өстенә зәңгәр куртка кигән малай Алеша-Никнигә хәзерге вакытта ана һәм бала бүлмәсендә.

— Менә ишетәсеңме? — диде теге апа. — Әниең синең кайдалыгыңны белер дә хәзер үк килеп тә җитәр.

Бар малайлар, кызлар минем тирәмә җыелганнар да минем ничек елавымны карап торалар. Мин инде хәзер еламыйм да. Кинәт ишек ачылды, йөгереп әни килеп җитте.

Ә мин:

— Әни! — дип кычкырып, аңар ташландым. Әни инде мине кочаклап, күтәреп үк алды.

Теге апа ишекне бик тиз генә ачты да:

— Ашыкмагыз, вакыт бар әле! —диде. Карыйм — әти дә килеп җиткән. Әни әйтә:

— Яхшы әле радио аша әйттеләр, юкса башым әйләнеп беткән булыр иде, — ди.

Ә әти:

— Бу малай белән тәмам акылыңнан язарсың! — ди. Әни, мине күтәреп, туп-туры вагонга алып барды да

кондуктор абыйга:

— Табылды, табылды... — диде.

Вагон

Вагонның озын коридоры бар, тик ул бик тар. Аннан әни ишекне ачты. Ишекне өйдәге кебек үзенә тартып ачасы түгел, ишек каядыр шунда ян-якка кереп китте, һәм без бүлмәгә кердек. Әни мине диванга утыртты. Кар-шыда да шундый ук диван бар. Тәрәзә янында киштә шикелле өстәле дә бар. Кинәт тәрәзәгә кемдер чиертте. Мин карадым һәм тәрәз каршында басып торучы әтине күрдем. Үзе көлә, үзе миңа бармак яный. Мин, аны яхшырак күрер өчен, торып бастым, ә диван үзе бик йомшак, даган шикелле, атындырып тора. Әни мине өстәл өстеңә мендереп утыртты һәм:

— Диванга бервакытта да аякларың белән менәсең булма, — диде.

Инзол исемле эт

Мин кинәт арттан кемнеңдер керүен ишеттем. Борылып карасам, сары бантлы эт икән, этне чылбыр белән тотып, теге апа да керде. Мин куркып киттем.

— Курыкма, курыкма, ул тешләми! — диде. Ә мин:

— Ни өчен? — дип сорадым.

— Ах, — диде апа, — син әллә теге югалган Никнигә?

Син Алешамы? Радио синең турыда сөйләдеме? Әйе, әйе, шул үзе, ак шапкадан, зәңгәр курткадан...

Шул вакыт безгә, чемодан күтәреп, бер абый да керде. Эт аңар ырылдый башлады.

Эт хуҗасы:

— Инзол, ярамый! — диде.

Кәм эт теге абыйны иснәргә тотынды. Ул абый үзенең чемоданын биеккә, киштәгә куйды. Киштә тактадан түгел, ә ятьмәдән эшләнгән, әйтерсең балалар кроватеннан... Абый утырды да:

- Сез үзегез китәсезме, әллә озатасыз гынамы? - дип сорады.

Теге апа:

— Үзем китәм, — диде. Абый:

— Эт тә безнең белән барамы? Бу малай сезнекеме? — диде.

Апа этнең баруын, аның Инзол исемле булуын, минем әниемнең хәзер киләчәген, минем Алеша-Никнигә булуымны аңар сөйләп бирде.

— Ах, — диде теге абый, — анаңнан калучы синмени ул, ә хәзер әниең синнән качты, ахрысы. Нишлисең инде, менә шушы апаң һәм минем белән китәрсең. Эт тә безнең белән бара, — диде.

Мин кычкырып җибәрдем:

— Теләмим!

Өстәлдән сикереп төштем дә бар көчемә:

— Әни! — дип кычкырдым.

Эт өрергә тотынды. Мин ишеккә таба йөгердем, эт тә минем арттан. Коридорда анда ниндидер ят кешеләр. Карасам, барысын этә-төртә, әни миңа таба йөгерә:

— Ни бар? Нигә җәнҗал куптарасың? Мин бит биредә генә, юләр! — ди. Мине күтәрде дә: — Әнә кара, әтиең, без хәзер китәбез, — диде.

Без ничек кузгалып киттек

Кинәт көчле итеп гудок кычкырды. Артта торучы абый:

- Менә паровоз да кычкыртты, димәк, киттек! — диде.

Тәрәзә каршында торучы әти нидер кычкырды, тик бернәрсә дә ишетеп булмады. Авызын ача, кыймылдата, ә берни дә ишетелми. Аннан идән астында нидер үкерде, платформадагы әйберләр артка таба йөгерә башладылар. Барысы да, кулларын, баш киемнәрен селкеп, безне озаып калдылар. Әти дә кепкасын селкеде, авызын кыймылдатты. Берни дә ишетелмәде. Әни миңа:

— Әтиеңә кул селке! — диде.

Мин кулымны селкергә тотындым, әти көлеп җибәрде. Ә әни һаман әтигә нәрсәдер сөйли, ә үзе:

— Яхшы, яхшы! —ди.

Әтинең нәрсә сөйләвен ул барыбер ишетә алмады. Без бик тиз китеп тә бардык. Әти аз гына йөгерде дә кепкасын селкеде, аннары калды.

Тимер юл нинди була

Без әни белән диванга утырдык. Мин әнидән:

— Безнең юлыбыз тимер булганга, аста шулай үкерәме? — дип сорадым.

Ә теге абый:

— Син юкса такта сыман тимер дип уйлыйсыңмы әллә? Тимер идән шикелле дип? Юк, туган, алай түгел ул, — диде.

Мин аңардан да:

— Ни өчен? — дип сорап куйдым.

— Чөнки анда бары ике тимер рельс кына сузылган, алар үзләре шоп-шомалар һәм бик озыннар. Алар буйлап безнең вагонның тәгәрмәчләре һәм вагоннар ашыгып йөгерәләр.

Мин:

— Ни өчен? — дидем. Әни:

— Абыеңны йөдәтмә! — диде. Ә теге абый әйтә:

— Чөнки алдагы паровоз аларны тартып бара. Паровозның машинасы бар, ул аның тәгәрмәчләрен әйләндерә,— ди.

Мин тагын:

— Ни өчен? — дим.

- Чөнки паровозда пар бар. Аның су тулы казаны бар, анда ут ягалар. Суның пары турыдан-туры машинага бара. Менә иртәгә, берәр станциягә тукталгач, синең белән паровозны карарга барырбыз, — диде. Ә мин әйтәм:

— Әгәр дә тәгәрмәчләр читкә чыксалар? Ә теге абый:

— Рельсларданмы? Кайчак шулай булгалый да. Ах, ул чак белсәң иде нәрсә була! — диде.

Кәм абый сөйләп тә китте: бер мәртәбә ул шулай каядыр барганда, паровоз үзе рельслардан төшкән, тимер юл буйлап бармыйча, турыдан-туры җирдән йөгергән. Машинист поездны туктаткан.

Әни:

— Куркынычлы әйберне сөйләмәгез, мин йоклый алмам, — диде.

Ә теге абый:

— Куркынычлы берни дә булмады. Машинист поездны туктатты, шул гына. Теләсәгез, мин дә поездны туктата алам, — диде.

Поездны ничек туктаттык

Әни һәм теге эт иярткән апа абыйга:

— Поездны туктата алмыйсың, — диделәр. — Теләсәң нишлә, туктата алмыйсың, — диделәр.

Ә абый әйтә:

— Юк, туктата алам, — ди. Әни:

— Фу, нинди юләр сүз сөйлисез, оят түгелме сезгә? — диде.

Мин бу вакыт ул абыйның алдында утырып тора идем. Ул мине идәнгә төшерде дә кинәт сикереп торды һәм бер сапка тотынды. Ә бу сап стенада ялтырап тора, аннан түбәнгә таба кызыл таяк сузылган иде. Ул таяк түгел, ә трубка. Теге абый тартып торып җибәргән иде, кинәт бар да гөрелдәргә тотынды. Әни диваннан чак кына егылып төшмәде, эт теге апаның итәгенә сикереп менде, мин абыйның чалбарыннан эләктереп алдым. Бер дә егылмадым.

Кәм поезд туктады.

Аннан соң поездның паровозы кычкыртырга кереште, коридордагылар барысы да кычкырырга тотындылар. Ә теге абый миннән ычкынды да коридорга чыкты һәм:

-— Берни дә юк, кычкырынмагыз. Поездны мин туктаттым, хәзер кузгалып китәр, — диде.

Һәм без чыннан да кузгалып киттек.

Аннан соң безгә кондуктор килде дә теге абыйдан поездны туктатырга ничек батырчылык итүен сорады. Ә абый үзенең бик зур инженер булуын һәм туктатып буламы, юкмы икәнлеген белергә теләгәнен сөйләде. Аннан кондуктор белән каядыр китте.

Аны кондуктор алып киткәндә, әни бик курыкты, ә теге апа: «Бик зур инженер булса да, юләррәк икән, аңар һичшиксез эләгер», — диде. Берәр кеше, нинди дә булса берәр малай егылып калса гына поездны туктатырга яраганлыгын сөйләде. Ул чак теләсә кем теге саптан тартып поездны туктата ала, аның өчен аңар берни дә булмый.

Теге абый тагын безнең янга килеп керде. Ул бик кызарынган, юри көләргә тырышып, хәзер йокларга вакыт җитүе турында сөйләде, үзе:

— Ярый ла, берни дә юк, киттек, киттек! — диде.

Аны шактый нык орышканнар булса кирәк.

Без ничек йокларга яттык

Аннары шул теге абый безнең диванның арка сөяп утыра торган өлешен астан эләктерде дә өскә таба тартты. Мин аны диванны җимерә икән дип торам. Диванның җилкә терәп утыра торган өлеше өскә таба күтәрелде, ул безнең диван өстендә шүрлек кебек булды. Ә аста безнең диван хәзер өй кебек булды, өстә түбәсе дә бар. Аска төшмәсен өчен, инженер абый аны ниндидер эләктергеч белән эләктереп тә куйды. Аннан соң үзе өскә менде дә:

— Биредә бик шәп икән, минем янга менәсеңме? Кулларыңны суз, — диде. Ул минем кулларымнан эләктереп алды да өскә таба күтәрде. Өстә дә безнеке төсле үк диван килеп чыккан икән. Кондуктор килеп керде дә билетларыбызны тикшерде, эт өчен дә билет сорады.

Теге апа бер билетын этенең авызына каптырды да:

— Инзол, билетыңны кондукторга бир, — диде. — Йә, тиз бул!

Инзол, арт аякларына торып, кондуктор алдына килеп басты да авызындагы билетын аңар сузды. Кондуктор, куркып торса да, барыбер алды. Инзол аны тешләмәде, билетны бирде.

Кондуктор:

— Әллә ул циркта уйныймы? — дип сорады. Инзол хуҗасы:

— Юк, ул кинода уйный, — диде.

Аннан соң әни урын җәйде дә без йокларга яттык.

Без төнлә станциягә ничек килеп җиттек

Безнең идән астында нидер шыгырдаганга мин кинәт уянып киттем. Поезд туктады. Безнең вагон дырк итеп китте. Ә вагон эче караңгы. Зәңгәр лампочка аз гына яктырды. Вагон тагы бер мәртәбә дыркылдады да бөтенләй туктады.

Мин курыктым һәм:

— Әни, әни, көпчәкләр рельстан чыктылар, паровоз җирдән йөри башлады, — дип кычкырып җибәрдем. Мин бик каты кычкырганмын икән, барысы да уяндылар. Эт ырылдарга тотынды.

Ә югарыдагы абый:

— Син нәрсә юләрләнәсең, станция ич бу. Хәзер карарбыз менә, — диде.

Югарыдан төште дә тәрәзәгә таба килде. Ә тәрәзәгә пәрдә корылган, берни күреп булмый. Абый астан аның нәрсәсендер тарткан иде, пәрдә бик тиз өскә таба күтәрелде. Безнең тәрәзә турысында гына яп-якты фонарьлар яналар. Кешеләр йөгерешәләр. Безнең коридорда да кемнәрдер дөп-дөп йөгерештеләр.

Әни миңа:

— Әй син, бик җәнҗаллы малай икәнсең, — диде. Ә теге абый:

— Станциягә җиткәнбез. Бологое станциясе, — диде. Әни мине тәрәзә янына җибәрмәде, ә эт менеп карап

торды. Мин, нәрсәләр күренә дип, теге абыйдан сораштыра идем, әни миңа алма сузды да:

— Аша, тавышланма, — диде.

Алма бик әче иде, мин йоклап киттем.

Вагонда ничек юындык

Мин иртә белән уянганда, барысы да торган иде инде. Әни мине киендерде дә, сабын, сөлге алып:

— Әйдә, юынырга барыйк! — диде.

Поезд бар көченә чаба, безне көлдерерлек дәрәҗәдә бик нык чайкый. Әйтерсең ул юри шулай итә. Ә ул бик тиз барганга күрә шулай. Без коридор буйлап вагонның очына кадәр бардык, ә анда бер ишек һәм кечкенә генә бүлмә бар. Бу — бәдрәф. Анда умывальник та бар. Ул бик зур, үзе тигәнә төсле, үзе фарфордан эшләнгән. Аның өстендә кран тора, кранның бертөрле дә ручкасы юк. Ә астагы кнопканы бассаң, кинәт көчле итеп су сиптерә. Ул биек итеп эшләнгән. Әни мине күтәреп торды, мин үзем юындым. Умывальник алдындагы стенага көзге эленгән, бит юганың барысы да күренеп тора. Шул арада поезд туктый башлады. Кемдер безнең ишекне дөбердәтте дә:

— Эшегезне бетерегез, станцияләрдә ярамый, — диде. Әни ишекне ачты һәм:

— Ә без инде бетердек, — диде.

Безгә ничек кофе китерделәр

Без үз бүлмәбезгә кайткач, мин тәрәзәдән карарга тотындым. Безнең вагон ниндидер бер өй турысына туктаган иде. Нәкъ өй янында платформа сузылган, ә платформаның түбәсе бар. Анда чемодан, төенчек тоткан кешеләр йөриләр.

Ә теге абый, миңа күрсәтеп:

— Әнә басып торучы абыйны күрәсеңме, ул станция начальнигы, кызыл фуражкадан, — диде.

Мин:

— Ни өчен? — дидем.

— Күренебрәк торсын өчен. Начальник кирәк булса, хәзер әйлән дә кызыл фуражканы гына кара. Әнә тегесе — станция, — диде.

Һ.әм абый миңа бер өйне күрсәтте. Шул вакыт аның ишекләре ачылды. Аннан поднос күтәргән бик күп апалар чыктылар. Подносларында стаканнар. Алар поездга таба ашыктылар.

Мин тагын:

— Ни өчен? — дидем. Әни:

— Менә хәзер күрерсең. Йә, өстәлдән төш әле, — диде. Өстәл өстенә тастымал җәйде. Мин төшкән генә идем, ишетәм, артымда сөйләшәләр:

— Кемгә кофе, кемгә чәй кирәк?

— Бутербродлар, сумсалар, алмалар... Кемгә кирәк, кемгә?..

Әни үзенә чәй, ә миңа кофе алды. Аны бер апа безнең вагонга кертеп үк бирде. Бутербродлар да алды әни: миңа колбасалыны, ә үзенә сыр белән. Теге абый да чәй алды. Эткә дә бутерброд сатып алдылар.

Әни:

— Мыштырдама, тизрәк эч, хәзер китәбез, — диде.

Мин тиз эчә алмадым, чөнки эт, кеше шикелле, ике аяклап йөри, алгы аягы белән теге ападан бутерброд сорый иде. Ул, апа биргән бутербродны ашап бетергәч, миннән дә сорый башлады. Мин тиз генә бер кисәген тешләп алдым да калганын эткә бирергә теләгән идем дә, теге апа:

— Инзол, ярамый, ничек оялмыйсың, — дип кычкырмасынмы тегеңәр.

Эт өстәл астына ук кереп качты. Мин шул арада ашап алырга да, эчәргә дә өлгердем. Аннан безгә кофе китергән стаканнарыбызны кире алдылар.

Мин:

— Кайчан Москвага җитәбез? — дип сорадым.

Теге абый миңа: - Тиз җитәбез, — диде.

Шул арада паровоз кычкыртып җибәрде, һәм без кузгалдык. Мин, тәрәзәдән карап, Москваның күренүен көтә башладым.

Ә теге абый:

— Син әнә аска таба кара, әнә шулар инде рельслар,— диде.

Автомобиль ничек итеп безнең поездны узып китәргә теләде

Анда, аста, ике рельс та ашыга-ашыга безнең белән алга чабалар иде. Теге абый әйтә, алар буйлап та поездлар йөриләр, ди. Мин рельсларга карап торганда, кинәт бер куркынычлы нәрсә пошкырырга, үкерергә тотынды, безнең вагон да караңгыланып китте. Мин куркуымнан еларга да өлгерә алмый калдым, тәрәзәдән ниндидер шәүләләр узгалый башлады, һәм миңа безнең өстебезгә таба ниндидер бер куркынычлы машина очып килә кебек тоелды.

Теге абый мине кулы белән тотты да:

— Курыкма, ул безгә каршы килүче поезд гына, — диде. Мин куркырга гына дип торганда, тагын яктырды, һәм

бер поезд безнең яннан үтеп тә китте. Бу поезд безнең белән беррәттән алга таба чабучы рельслар өстеннән үтте.

Тәрәзәдән кыр, аннан арырак агачлар күренә иде. Бик якында гына юл, ә юл буйлап бер автомобиль чаба. Без тиз барабыз, ул да тиз бара. Поезд тагын да тизли, автомобиль дә тизли төшә. Ул хәтта безне куып җитә дә башлады. Ул шундый тиз бара башлады ки, хәтта тәрәзәдән миңа күренмәде дә.

Мин:

— Ни өчен? — дидем. Ә теге абый:

— Ул безне узып китеп, алгарак барып, безнең юл аша чыгып китәргә тели, — диде. Аннан: — Кара әле, кара,— диде.

Мин алда кечкенә генә өйне һәм безнең юлыбыз аша үтә торган юлны күрдем. Ул юл бик зур таяк белән буылып куелган. Аның артында автомобиль көтеп тора. Теге таяк алдында бер абый басып тора, кулларын алга таба сузган, үзе кечкенә бер сары таяк тоткан.

Мин, аны күргәч:

— Ни өчен? Ни өчен? — дип кычкырып җибәрдем.

Сары флаг нәрсә дигән сүз

Ә теге абый, автомобильгә кул селкеп:

— Барыбер өлгерә алмадыгыз, өлгермәдегез, — дип кычкырды һәм, миңа карап: — Әнә күрәсеңме, автомобиль, борылып, безнең юл аша үтәргә теләгән иде. Ә сторож аның юлын бүлде. Юкса автомобиль рельслар аша чыгам дияр иде, поезд аңа килеп бәрелер һәм аны сытып юкка чыгарыр иде, — диде.

Мин:

— Ә ни өчен сторож сары таяк тотып тора? — дип сорадым, шул вакыт әни:

— Нәрсә син кешене йөдәтәсең, ул таяк түгел, ә флаг, ул абый аны таушалмасын өчен, таягына чорнаган гына,— диде.

Ә теге абый каршы төште:

— Юк, алай түгел, флаг чорналган икән, димәк, поезд тулы ход белән бара ала дигән сүз. Әгәр флаг төшерелгән булса, җилфердәсә, димәк, әкрен барырга кирәк, — диде.

Мин һаман алга карадым һәм алда тагын бер будка күрдем. Анысында сторож түгел, ә таягына чорналган флагны тотып, бер апа басып тора иде. Мин аннан алгарак күз төшердем: анда флагны, теге абый әйткәнчә, җилфердәтеп тотучы кешене күрдем, һәм без бик акрын бара башладык.

Елга аша ничек чыктык

Аннары мин мылтыклы кызылармеецның басып торганын күрдем. Аннан тагын бер мылтыклы кеше күренде.

Кинәт тәрәзә алдында бик калын рельслардан ясалган рәшәткә астында су күренде, анда көймәләр йөзеп йөриләр.

Әни сикереп торды да:

— Күперме, күпер? Без күпер аркылы чыгабыз икән. Ах, нинди кызыклы! — дип куйды.

Ә мин әнигә әйттем:

— Ә син флагны күрмәдең.

Аста, көймәдә, малайлар утырып баралар, безгә кулларын селкиләр иде. Мин дә кулымны селкедем, теге абый да.

Мин әнигә тагын:

— Син күрми калдың флаг җилфердәгәнен, шуңа күрә без акрын барабыз да, — дидем.

Аннан азрак баргач, әни:

— Кара әле, кара, елга ничек кенә булып күренә, әнә артта күпер, — диде.

Ә күпер ящик шикелле булып күренә. Ян-якларында рәшәткәләр, тик ул елга аша, аның бер ягыннан икенчесенә сузылган. Тимер рәшәткәләр тик бик калыннар. Аның баш-башы капланмаган, ачык. Поезд бер башыннан йөгереп керә дә икенче башыннан йөгереп чыга, шулчак инде ул елганың аргы ягына чыгып та җиткән була.

Безнең паровоз

Мин тәрәзәдән караган идем, безнең паровозны кинәт тулысынча күрдем. Ул бер якка таба борылган иде, шуңа күрә безнең паровоз миңа күренде. Ул бар вагоннан да алда бара. Иң беренче, үзе озын, үзе кап-кара. Иң алда морҗасы бар. Ни өчендер бик кечкенә. Аңардан пар чыгып тора. Ә артында кечкенә генә будка бар. Паровозның тәгәрмәчләре кызыл, үзләре бик зурлар, шулай булсалар да, паровоз аларны бик тиз әйләндерә.

Инженер абый миңа будкада машинист барлыгын әйтте. Әгәр машинист теләсә, паровозны ул бик тиз йөртә ала, чыдап кына тор! Әгәр тели икән, бөтенләй туктата да ала. Теләсә, кычкырта да. Аның будкасында да, безнең вагондагы шикелле, поездны туктата ала торган ручка бар. Анда әле тагын бер абый бар икән. Ул машинист түгел, ә кочегар. Паровозга ут ягып баручы дигән сүз. Анда мич бар, ә кочегар шуңа күмер ташлый икән.

Паровоз артында кара озын ящик бар. Ул тәгәрмәчләр өстендә. Ул вагон төсле озын, теге абый әйтә, ул тендер, ди. Анда паровоз миче өчен күмер, казан өчен су куела икән.

Безне семафор ничек җибәрми торды

Шулчак паровоз кинәт кычкыртып җибәрде. Поезд туктарга тотынды. Аннан бөтенләй шып туктады. Ә паровоз һаман кычкырта да кычкырта иде. Вагондагылар әрле-бирле сугылырга тотындылар, коридорга чыктылар, барысы да:

— Ни булды да ни булды? — диештеләр.

Барысы да коридор буйлап ишекләргә таба ашыктылар. Әни дә сикереп торды һәм:

— Белмисезме, ни булды? — дип сорады.

Мин тәрәзәдән карадым: вагоннардан кешеләр сикерешеп төштеләр, барысы да алга таба карыйлар һәм, бармаклары белән төртеп, теге якка таба нидер күрсәтәләр.

Теге инженер абый да вагоннан чыкты, безнең тәрәзә каршысына туктады да папирос кабызып җибәрде. Әни тәрәзәгә чиертте, аны безнең янгарак чакырып, кулын изәргә тотынды. Ул якынрак килде. Әни:

— Нәрсә бар анда? —дип сорады. Ә теге абый:

— Хафаланмагыз, бик гади әйбер, семафор ябык, — диде.

Әни:

— Шулай да куркыныч бит, нинди дә булса берәр хәл булгандыр, — диде.

Ә теге инженер абый ачуланып кычкырынырга тотынды:

— Нәрсәдән куркырга? Семафор ул шундый бер багана. Аның очында такта кисәге бар. Әгәр такта яны белән тигез булып торса, поезд үтәргә ярамый дигән сүз.

Мин:

— Ни өчен? — дип кычкырып җибәрдем.

— Чөнки станциядә урын юк дигән сүз. Димәк, анда нинди дә булса башка поезд тора. Менә шуны безгә ерактан күрсәтәләр, көтәргә кушалар.

— Ә нигә соң паровоз кычкырта, — диде әни, — бәлки, куркынычлы берәр хәл бардыр?

— Паровоз тизрәк үткәреп җибәрүләрен сорый, менә шуңа күрә кычкырта да.

Бер абый ничек поезддан калды

Аннан поезд кузгала башлады. Башта акрын-акрын гына. Барысы да вагоннарга тула башладылар. Ә бер абый менә алмый калды. Кычкыра, йөгерә. Ә поезд һаман кызурак китә.

Әни:

— Менә хәзер теге ручка белән поездны туктатсаң да ярар иде, ичмасам, — диде, теге абыйга ручканы күрсәтте. Янәсе, ручканы ул тартсын да поездны туктатсын.

Ә теге инженер абый:

— Юк инде, бу юлы кем дә булса башка берәү тартсын, мин теләмим, — диде.

Коридорга чыксам, анда:

— Кондуктор, кондуктор, бер кешебез утыра алмый калды, — дип кычкырындылар.

Милиционер кебек киенгән бер кеше нечкә тавышлы сыбызгысын кинәт сызгыртып җибәрде:

— Фюр-р, фюр-р!

Аңа каршы паровоз да кычкыртып куйды, поезд туктады. Утыра алмый калган абыйның поездны куып җитүен бөтен кеше карап торды һәм:

— Тиз бул, тиз бул, — диештеләр.

Аннан соң ул абый кызарынып безгә килеп керде. Бик нык йөгергән.

— Баш кондуктор свисток биреп поездны туктатмаса, мин калган идем, — диде.

Әни миңа:

— Әһә, әнә күрәсеңме, күрәсеңме? — диде.

Мин бит ул абый шикелле беркая да чыгып йөрмим. Аннары, мин семафорны күрдем. Ул безнең юл янында тора иде. Бик биек, очында флаг шикелле такта кисәге бар, бары тик ул хәзер өскә таба күтәрелеп тора иде. Бо-лай тору, димәк, үтеп китәргә мөмкин дигән сүз һәм без аның яныннан станциягә узып киттек.

Тендерга ничек су агыздылар

Безнең паровозның тендер белән бергә икенче рельслар буйлап чабып, безгә каршы гына килеп туктаганын мин тәрәзәдән карап тордым. Ул туктаган урында ниндидер юан бер багана утырып тора, аннан як-якка таба бер труба сузылган, ул да шундый ук бик калын. Кинәт ниндидер бер кеше тендерга сикереп менде дә теге трубаны тотып та алды, ул труба борылып йөри икән, ул аны үзенә, тендерга таба борды. Трубадан су ага башлады. Бу абый суны тендерга тутыра, аннан аны паровоз казанына җибәрәчәкләр. Парга әйләндерү өчен. Паровоз пар белән йөри, шуңа күрә ул паровоз дип тә атала.

Теге апа этен кулына алды да:

— Инзол, Инзол, әйдә, һава сулап керик, — диде. Этенең чылбырын кигезде, бантигын төзәтте, һәм алар

чыгып киттеләр. Әни аңар:

— Карагыз, кала күрмәгез, юкса без сезсез китеп тә барырбыз, — диде.

Теге апа:

— Әнә паровоз су алып тора әле, паровозсыз китә алмассыз, — диде.

Әни корзиннан колбаса һәм булка алды, аннан миңа конфетлар да бирде, бер конфетны эткә бирергә дә рөхсәт итте.

Паровоз кычкыртып китеп барыр, эт белән теге апа утыра алмый калырлар дип, мин һаман куркып тордым. Чөнки ул инде су ала торган урыныннан киткән иде. Аннан соң кыңгырауга бер сугып куйдылар:

- Бум!

Шул вакыт теге апа да эте белән вагонга керде һәм без кузгалып киттек.

Вагоннар нинди төрле булалар

Без кызыл вагоннар яныннан үтеп киттек. Алар тәрәзәсез. Бары тик түбәләре янында ике кечкенә генә тәрәзә бар. Ә вагон уртасында капка шикелле зур ишекләр. Бу вагоннар кешеләр йөртер өчен түгел, ә төрле ящиклар, төрле капчыклар йөртер өчен икән. Алар товар вагоннары дип аталалар. Инженер абый шулай дип әйтте. Аннан ниндидер кызыклы нәрсәләр очрадылар. Тәгәрмәчләре вагонныкы кебек, ә алар өстендә озын мичкә шикелле булып зур бидон яны белән ята. Аңа керосин салып йөртәләр икән.

Мин ал арны мичкәләр дигән идем, теге инженер абый әйтә, алар цистерналар, ди.

Мин:

— Ни өчен? — дип сорадым. Ә теге абый:

— Чөнки шулай дип аталалар, бары шул гына, — диде. Мин, авыз эченнән булса да:

— Юк, мичкәләр, мичкәләр... — дидем. Теге этле апа шулчак кычкырып җибәрде.

— Әй, җыенырга кирәк, тиздән Москва! — диде.

Без килеп тә җиттек

Әни безнең урын-җирләрне төреп бәйли башлады. Инженер абый чемоданына сузылды. Үзара этелә-төртелә башладылар. Мине бөтенләй коридорга ук төртеп чыгардылар. Ә коридорда бар да инде кепка, пальтоларын киеп, чемоданнарын кулларына тотып, әзер булып торалар иде. Безнең паровоз кычкыртты. Кинәт төн кебек караңгыланып китте.

Әни:

— Алеша, юньсез малай, син кая йөрисең? Тагын адашасың киләмени? — дип, минем кулымнан җитәкләде.

Коридордагылар бар да кузгалдылар. Аннан соң носильщиклар йөгерешеп килеп җиттеләр. Безнең вокзалдагы төслеләр, ак алъяпкычлылар. Без платформага чыктык. Мин:

— Москва менә шушы инде! — дидем. Теге инженер абый:

— Юк әле, бу вокзал гына, ә хәзер Москваны да күрерсең. Хуш, Алеша, — диде дә китеп барды.

Мин машинистны ничек күрдем

Без әни белән акрын гына бардык, чөнки кешеләр бик күп. Алар барысы да безнең поезддан төштеләр. Миңа берни дә күренми иде. Менә без паровоз янына килеп җиттек. Ул пошкырынып тора. Паровоз будкасының тәрәзәсеннән машинист карады. Без якын ук килеп җиткәч, мин ул күрсен дип кулымны селкедем. Ә ул күрмәде, чөнки мин кечкенә. Шулчак барысы да никтер туктап калдылар, әни белән мине этеп-төртеп паровоз янына кадәр китерделәр. Машинист янына. Паровоз бик пошкырынып торса да, мин барыбер, барлык көчемне җыйнап:

— Машинист абый! — дип кычкырдым.

Ул тәрәзәсеннән аска таба карады да мине күрде. Мин аңар кулымны селкедем һәм:

— Югалган малай ул мин идем, радио минем турымда сөйләде, — дип кычкырдым.

Ә машинист абый көлде һәм ул да кулын селкеде.

Паровоз мичкә төсле озын, кара. Ә морҗасы кечкенә генә. Мин ул кычкыртсын иде дип бардым, ләкин ул кычкыртмады.

Җир астыннан ничек йөриләр?

Без әни белән пожарныйларны, рельссыз гына туп-туры асфальттан йөрүче трамвайларны

карадык. Әни әйтә:

— Ул трамвайлар троллейбуслар дип аталалар, — ди.— Ал арның тәгәрмәчләре автомобильнеке кебек, резинадан эшләнгән.

Мин әйтәм:

— Ни өчен рельссыз? Әни әйтә:

— Рельссыз йөрүләренә гаҗәпләнәсең, ул берни түгел. Биредә трамвайлар җир астында да йөриләр әле, — ди.

Ә мин әйтәм:

— Җир астында берни дә юк, анда җир генә бар, — дим.

Әни әйтә:

— Синең базга төшкәнең бармы? Базны җир астында казып ясыйлар бит. Ә Москвада бик зур бер баз казыганнар. Ул бик озын. Бер башыннан кереп китсәң, икенче башыннан чыгасың. Менә шул базга рельслар сузганнар да трамвай җибәргәннәр. Ул бу базның бер башыннан икенче башына йөгереп йөри. Бер урыннан кешеләр җир астына төшәләр дә шул трамвайга кереп утыралар. Ул җир астыннан йөгерә-йөгерә дә базның икенче башына барып чыга. Ә анда баскыч бар. Трамвайдан чыккан кешеләр, шул баскыч буенча югарыга күтәрелеп, урамга чыгалар. Әйдә, хәзер без дә шул трамвайга утырып карыйк, — ди.

Ә мин әйтәм:

— Кирәкми, — дим. Әни әйтә:

— Ни өчен? Нигә юләрләнәсең? — ди. Ә мин әйтәм:

— Җир асты булгач, анда караңгыдыр, — дим. Әни минем сүзне тыңлап та тормады, бер ападан:

— Әйтегез әле, метро кайда? — дип сорады.

Теге апа бармагы белән безнең өйгә, без тора торган бүлмәле өйгә төртеп күрсәтте. Әни:

— Әйе, әйе, күрәм, рәхмәт, — диде.

Мин ничек метрода йөрдем

Без әни белән алга атладык, бер ишектән килеп кердек. Анда бик зур бүлмә, нәни генә будкалар торалар. Ул нәни генә будкаларның нәни генә тәрәзәләре бар. Кешеләр шул тәрәзәләргә киләләр дә билет сатып алалар. Әни дә билет сатып алды, без баскыч буйлап түбәнгә таба төшеп киттек. Бар кешеләр дә баскыч буйлап түбән төшә башладылар.

Мин хәзер үк җир башланып, теге баз күренер дип уйладым. Мин үз-үземә генә «...шунда җиткәч, мин бармам, еларга тотынырмын, әни ул чак барыбер кире кайтып китәр» дип уйлаган идем. Ә анда җир бөтенләй күренмәде, коридор гына күренде. Тик бик киң һәм бик якты.

Анда электр яна, бик күп зур-зур лампалар тора. Стеналар ялтырап торалар. Ә идәне таш, сап-сары, шулай ук шома. Ә бернинди җир юк.

Аннары бар да баскычларга юнәлделәр. Без дә әни белән баскычка килеп җиткәч, әни дә курыкты, тукталды. Анда идән баскычка таба йөгерә. Бер абый атлап шул идәнгә баскан иде, баскыч алып менде дә китте үзен.

Ә бер апа килде дә әнигә әйтте:

— Сез курыкмагыз, батыррак атлагыз, йә, бер-ике! — диде дә әнинең кулыннан тартты да алды.

Әни атлады, үзе артыннан мине дә тартты. Без дә кузгалып киттек.

Без әни белән басып торган идән, кузгалып киткәч, баскычка әйләнде. Без аның бер басмасында, безне тартып утырткан апа икенче басмасында басып бардык. Баскыч басмалары түбәнгә таба хәрәкәт иттеләр. Без түбәнгә төшеп җиткәч, баскычның басмалары идәндәй булып тигезләнделәр. Кәм без шул идәнгә баскан килеш бераз алга бардык.

Шул вакыт әни мине кулына күтәрде дә чын идәнгә җиткерде. Бу идән инде йөрми, бер урында гына тора. Без җир асты вокзалына килеп төштек. Барыбер анда да җир юк, ә вокзал үзе бик зур. Бик якты. Кешеләр йөреп торалар. Без платформага чыктык. Анда да шулай ук электр янып тора, һәм анда да кешеләр бик күп.

Ә трамвай юк, ул килмәгән иде әле.

Кинәт нидер шаулады. Мин нәрсә шаулый икән дип карасам, алда түгәрәк капка барын күрдем, ә капка эче караңгы, берни дә күренми. Мин, баз шундадыр, ахры, дип уйладым. Ә шуннан трамвай килеп чыкмасынмы! Ул шулай шаулаган икән. Трамвай платформага якын ук килеп туктады. Үзе бик озын.

Без әни белән килеп кенә җиткән идек, ишекләр үзләреннән-үзләре ике якка ачылып киттеләр, керергә мөмкин булды. Анда диваннар бар, электр яна, бар да көмеш кебек ялтырап тора. Аннан ишекләр үзләре ябылдылар, һәм без кузгалып киттек.

1941